W pierwszych wiekach chrześcijaństwa kandydatów pragnących wejść do wspólnoty chrześcijańskiej najpierw wprowadzano w tajemnice wiary. Dokonywało się to w katechumenacie obejmującym obrzędy wtajemniczenia. Jeśli ktoś deklarował wiarę w Boga, to potrzebował jeszcze weryfikacji.

Kandydat do chrztu w specjalnym rycie przekazania otrzymywał symbol wiary. Otrzymane prawdy niósł ze sobą w świat. Towarzyszyli mu inni wierni i jednocześnie sprawdzali, jak ten kandydat (katechumen) realizował w życiu otrzymane prawdy wiary. Chodziło o to, by sprawdzić czy kandydat do chrztu miał postawę wyrażającą wiarę w konfrontacji ze światem. Dopiero po pewnej życiowej weryfikacji następowało oddanie symbolu wiary, czyli złożenie wyznania wiary, świadectwo dopasowania własnego życia do otrzymanych prawd. Dokonywało się to publicznie, we wspólnocie Kościoła. Nie było to tylko formalne wyrecytowanie tekstu wyznania wiary, ale świadectwo o tym, że nastąpiło swoiste przylgnięcie do prawd wiary. Takie wyznanie wiary było warunkiem koniecznym, by katechumeni mogli zostać dopuszczeni do przyjęcia chrztu.

O powstawaniu pierwszych wyznań wiary mówi Kongregacja Doktryny Wiary w „Wyjaś-nieniu doktrynalnym dotyczącym końcowej części formuły «Wyznania wiary»”:

Od samego początku Kościół wyznawał wiarę w ukrzyżowanego i zmartwychwstałego Pana, zestawiając w pewnych formułach podstawowe treści swojego credo. Centralne wydarzenie paschalne, czyli śmierć i zmartwychwstanie Pana Jezusa, wyrażone najpierw w prostych formułach, a następnie w formułach pełniejszych, umożliwiło nieprzerwane głoszenie wiary, w którym Kościół przekazywał zarówno to, co otrzymał od Chrystusa dzięki Jego słowom i czynom, jak i to, czego nauczył się od Ducha Świętego, dzięki Jego sugestii.

Już w Nowym Testamencie znajdujemy pierwsze ważne świadectwo wyznania wiary złożonego przez uczniów, bezpośrednio po wydarzeniach paschalnych: Przekazałem wam na początku to, co przejąłem: że Chrystus umarł - zgodnie z Pismem - za nasze grzechy, że został pogrzebany, że zmartwychwstał trzeciego dnia, zgodnie z Pismem; i że ukazał się Kefasowi, a potem Dwunastu (1 Kor 15, 3-5).

Z tego niezmiennego, podstawowego zestawu prawd wiary, który świadczy o Jezusie jako Synu Bożym i Panu, rozwinęły się w ciągu wieków symbole wiary świadczące o jej jedności i o komunii Kościołów. Zebrane są w nich podstawowe prawdy, jakie każdy wierzący powinien znać i wyznawać. Właśnie dlatego katechumen przed przyjęciem chrztu musi złożyć wyznanie wiary. Także biskupi zgromadzeni na soborach, chcąc sprostać dziejowym potrzebom, które wymagały pełniejszego przedstawienia prawd wiary lub obrony prawowierności, formułowali nowe symbole wiary, które aż do naszych czasów zajmują szczególne miejsce w życiu Kościoła. Różnorodność tych symboli wyraża bogactwo jedynej wiary i żaden z nich nie ulega przedawnieniu lub unieważnieniu przez kolejne wyznania wiary, formułowane w odpowiedzi na nowe sytuacje historyczne.

Spójrzmy więc na Wyznania wiary, które w przeszłości i dziś są syntezą całej wiary Kościoła.

Wyznania wiary w ciągu wieków

1. Najstarsze wyznanie wiary

(Wierzymy) w Ojca panującego nad wszechświatem i w Jezusa Chrystusa, i w Ducha  Świętego, i w święty Kościół, i w odpuszczenie grzechów.

2. Symbol grecki II wiek

Jeden z najstarszych, odczytujemy z papirusu znalezionego w Górnym Egipcie. Papirus ten z VI wieku przedstawia liturgię z połowy IV wieku, lecz Symbol prawdopodobnie sięga II stulecia. W krótkich słowach wyznaje wiarę w Trójcę Świętą.

3. Najstarsze wyznanie wiary ormiańskie (IV w.)

Przedstawia wiarę w Trójcę Świętą oraz rozwija ono prawdy chrystologiczne.

4. Symbol św. Grzegorza Cudotwórcy (III wiek)

(z dziejów jego życia spisanych przez Grzegorza z Nysy). Jego nauka jest echem tradycji jerozolimskich i aleksandryjskich, które miał możność poznać dzięki swemu mistrzowi Orygenesowi w ciągu lat spędzonych na studiach w Cezarei Palestyńskiej. Mocno podkreśla jedność Trójcy Świętej.

5. Symbol Euzebiusza (300)

Uchodzi ono tradycyjnie za wzór „Symbolu nicejskiego”. W liście do swoich wiernych w roku 325 Euzediusz twierdzi, że to był Symbol, według którego sam otrzymał chrzest. W tym symbolu rozbudowana jest również część dotycząca Chrystusa.

6. Symbol Epifaniusza (374).

Epifaniusz, biskup Salaminy na Cyprze (ok. 315--403), ubolewał nad brakami Symbolu nicejskiego. Dodał komentarz do Symbolu, uzupełniając naukę o Duchu Świętym i zwalczając szerzący się apolinaryzm. U bp. Epifaniusza jest położony nacisk na „doskonałość” człowieczeństwa w Chrystusie.

7. Wyznanie wiary św. Hieronima (ok. 380).

Symbol mógł służyć za wzór w wyznaniu wiary I synodu w Toledo. Wykazuje on strukturę bardzo prostą, wzorowaną na wykładach Objawienia, dzieląc prawdy wiary na zakresy „teologii” - dotyczące Trójcy Świętej i „ekonomii” - dotyczące działania Jezusa Chrystusa.

8. Symbol „Quicumque” zwany „atanazjańskim” (450-500)

Nazwany jest „Quicumque” od pierwszego słowa. Cytuje się go jeszcze często jako „Symbolum athanasianum”. Aż do XVII wieku przypisywany był św. Atanazemu (zm. 372), powstał po Soborze Konstantynopolskim (381) i jest pochodzenia łacińskiego. Niektórzy przypisują go św. Ambrożemu. Nacisk położony na dogmaty chrystologiczne wykazuje, że jest uzywany w walce z nestorianizmem (po 431r.). Po raz pierwszy zacytował go Cezary z Arles (zm. 542), ale użyte wyrażenia były już przestarzałe w początkach VI wieku. Można więc pozostawić opinię, że Symbol, „atanazjański” powstał między rokiem 450 a 500.

8. Komentarz do Symbolu wiary wg św. Augustyna (VI wiek).

Jest to parafraza Składu apostolskiego, która mogła powstać dopiero w VI w. ale wyrażenia są zapożyczone z kazań św. Augustyna (zm. 430).

9. Symbol toledański (675).

Jest to jedyny dokument, który został po XI synodzie w Toledo (675). Podaje on streszczenie całej nauki katolickiej z poprzednich wieków w zwykłym wówczas podziale na „teologię” (o Trójcy Świętej) i „ekonomię” (dzieło zbawienia: Wcielenie i Odkupienie). Można powiedzieć, że tym Symbolem zamyka się okres teologii patrystycznej na Zachodzie.

511. Św. LEON IX: Wyznanie wiary (1053)

Wyznanie wiary dołączone do odpowiedzi na Symbol przedłożony przez nowo wybranego patriarchę Antiochii Piotra Antiocheńskiego. Wyznanie Leona zostało ułożone przez kardynała Humberta na podstawie listu św. Grzegorza Wielkiego. Jest ono bardzo zbliżone do tekstu z V wieku dla nowo mianowanych biskupów.

12. Symbol laterański (1215)

Akta XII Soboru Powszechnego podają na wstępie streszczenie wiary ułożone w związku z trudnościami dogmatycznymi tzw. katarów. Symbol laterański przypomina zasadnicze dogmaty o Trójcy Świętej, o Osobie Chrystusa, o Kościele i o sakramentach świętych.

13. Wyznanie wiary Michała Paleologa (1274)

Wyznanie wiary odczytano w imieniu cesarza Michała VIII Paleologa na Soborze II Lyońskim, (1274), gdy Kościół wschodni (grecki) chciał połączyć się z katolikami. Tekst zaproponował papież Klemens IV w 1267 r., kiedy cesarz zwrócił się do niego z propozycją zjednoczenia. Sobór zwołał Grzegorz X zaraz po swojej koronacji (1272).

Wyznanie wiary dzieli się na dwie części. Najpierw ma miejsce samo wyznanie wspólnej wiary Wschodu i Zachodu. Powtarza ono prawie dosłownie wyznanie, które św. Leon IX wysłał w 1053 roku Piotrowi III z Antiochii. Źródeł tego wyznania wiary należy szukać w wyznaniu wiary biskupów zawartym w dawnych zbiorach kanonicznych (V wiek). Potem następuje dodane do samego wyznania wiary oświadczenie o najważniejszych błędach, jakie przypisywano Grekom (zarzut, że chrzest łaciński jest nieważny, gdyż nie udziela się go przez zanurzenie; zarzut, że teologowie łacińscy wymyślili teorię czyśćca w XII wieku; liczba siedmiu sakramentów; prymat Stolicy Rzymskiej; chleb do sprawowania Eucharystii; ilość zawieranych kolejno małżeństw).

14. Trydenckie wyznanie wiary (1564)

Sobór Trydencki (1545-1563) zarządził, że każdy nowo mianowany dostojnik kościelny musi podpisać prawowierne wyznanie wiary. Formuły jednak nie wyznaczył. Dopiero po zamknięciu Soboru Pius IV już po zatwierdzeniu dekretów opublikował wyznanie wiary, które potocznie zwie się „trydenckim”.

Zawiera ono:

1. Symbol konstantynopolski (381),

2. wszystkie definicje Trydenckiego Soboru,

3. oświadczenie o przyjęciu Kościoła rzymskiego jako „Mater et Magistra”,

4. przyrzeczenie wierności papieżowi.

Wartość tego wyznania wiary: nie wnosi ono nic nowego poza tym, co zadecydował Sobór Trydencki.

15. Wyznanie wiary katolickiej według Kodeksu Prawa Kanonicznego (1917)

Kodeks (obowiązujący do 1983 roku) w kanonach 1406-1408 polecał, aby wyznanie wiary zatwierdzone przez Stolicę Apostolską składały osoby obejmujące urzędy w Kościele.

Wyznanie wiary zawierało wyznanie Soboru Trydenckiego, poszerzone w następnych stuleciach. W 1877 r. Św. Kongregacja Soboru dodała bowiem zdanie o nieomylności papieża, a w 1910 r. św. Pius X nakazał, aby dołączono „przysięgę antymodernistyczną”. To wszystko złożyło się na wyznanie wiary zawarte w kodeksie.

Kodeks z 1917 roku nakazał, że mają obowiązek podpisać to wyznanie wiary biskupi w obecności nuncjusza; oraz kilka innych kategorii osób obejmujących w Kościele urzędy.

16. Credo ojca św. Pawła VI

Zwyczaj „symbolów wiary”, ogłaszanych jako owoc Soborów Kościoła, odnowił się również w XX wieku. Po Soborze Watykańskim II papież Paweł VI ogłosił Wyznanie wiary, znane jako Credo populi Dei (1968 r.), które zawiera całokształt prawd wiary Kościoła ze szczególnym uwzględnieniem tych treści, którym dał wyraz ostatni Sobór lub punktów, wokół których nagromadziły się w ostatnich latach wątpliwości.

Wyznania wiary w dzisiejszym Kościele

Skład Apostolski

Najbardziej rozpowszechnionym na Zachodzie, a jednocześnie najstarszym jest Skład Apostolski. Papież Benedykt XVI w homilii wygłoszonej w Ratyzbonie podczas podróży apostolskiej do Bawarii 12 września 2006 roku powiedział o Symbolu Apostolskim:

Kościół ze swej strony proponuje nam niewielką sumę, w której powiedziano wszystko, co istotne, a mianowicie tzw. Skład Apostolski. Zazwyczaj dzieli się go na dwanaście artykułów, bo taka była liczba apostołów. Mówi on o Bogu, Stworzycielu i Początku wszystkich rzeczy, o Chrystusie i Jego dziele zbawczym, wreszcie o zmartwychwstaniu umarłych i życiu wiecznym. Jednak zasadnicza koncepcja tego wyznania wiary opiera się na trzech tylko podstawowych częściach, a historycznie rzecz biorąc nie jest ono niczym innym, jak tylko rozszerzeniem formuły chrzcielnej, którą zmartwychwstały Pan przekazał uczniom po wszystkie czasy, mówiąc: Idźcie więc i nauczajcie wszystkie narody, udzielając im chrztu w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego (Mt 28, 19).

     Według wielowiekowego podania Apostołowie Chrystusa przed rozejściem się w różne strony świata dla głoszenia ewangelii mieli uzgodnić punkty swojego nauczania. Określenie wyznania wiary jako „apostolskie” jest wyrazem powszechnego w czwartym wieku przeświadczenia, że znajduje się w nim treść wiary, jaką przekazali nam Apostołowie. Św. Ambroży i Rufin znali Symbol podobny do obecnego Symbolu Apostolskiego i komentowali jego artykuły. Według historyków było to wyznanie wiary używane w Rzymie najprawdopodobniej już od końca II wieku.

Przekształcenie się tego Symbolu w Apostolski dokonało się na obszarze Południowej Galii. Tekst ten znał już Cezary z Arles (+542). Proces rozpowszechniania się tego symbolu na Zachodzie i stopniowe przyjęcie go jako „kanonicznego” dokonał się pod wpływem cesarza Karola Wielkiego. Jego reforma spowodowała ujednolicenie wyznania. Około połowy IX wieku Symbol Apostolski ma już w Europie pozycję dominującą, w Rzymie pojawił się on zapewne w XI wieku. Papież Innocenty III (1216) rozważając, jakie wyznanie śpiewać podczas Mszy św., uznaje, że można śpiewać zarówno Symbol Nicejsko-Konstantynopolitański jak i Symbol Apostolski.

Symbol Apostolski od samego swojego początku wyrósł i rozwijał się w środowisku wiary przekazywanej: jako symbol chrzcielny i katechetyczny. Bardzo szybko zaczął być używany w modlitwie osobistej wierzących i modlitwie publicznej Kościoła. Znalazł się on w oficjach i w liturgii, zastępując w nich używane wcześniej symbole. Choć oczywiście jego zadaniem było przekazywanie poprawnej wiary, nie miał nigdy znaczącego wydźwięku polemicznego. Również jego tekst rozwijał się nie na wielkich soborach, ale w praktyce duszpasterskiej. Jest to oczywiście wyznanie, który nigdy nie przeniknęło szerzej na Wschód, ale też nigdy nie budziło sprzeciwów chrześcijan Kościołów wschodnich.

Symbol nicejsko-konstantynopolitański

Drugim ważnym wyznaniem wiary obok Składu Apostolskiego jest Credo nicejsko-konstantynopolitańskie, czyli wyznanie wiary recytowane na coniedzielnej mszy świętej. Omawia szczegółowo pewne treści, których interpretacja sprawiała trudności. Chodziło głównie o obszerniejsze wyjaśnienie tego, kim jest Jezus Chrystus, jaka jest Jego relacja do Boga Ojca oraz jak rozumieć Osobę Ducha Świętego.

Nazwa tego wyznania pochodzi od dwóch pierwszych soborów powszechnych, które odbyły się w Nicei koło Konstantynopola (325 r.) oraz w samym Konstantynopolu (381 r.) na których zostało ostatecznie ustalone. Na soborze w Nicei (325) zostało sformułowane wyznanie wiary zwane nicejskim, które było odpowiedzią Kościoła na nauczanie Ariusza i miało w sposób nie pozwalający na żadne dwuznaczności wyrazić wiarę w bóstwo Chrystusa.

Po kilkudziesięciu latach sporów kolejny sobór, w Konstantynopolu (381) sformułował wyznanie wiary, oparte na nicejskim, ale wyrażające także obszernie wiarę w bóstwo Ducha Świętego.

Po soborze w Chalcedonie stało się ono powszechnie uznanym symbolem wiary na Wschodzie. Cesarz Justyn II kazał Symbol konstantynopolski włączyć do liturgii całego Kościoła wschodniego. Najpóźniej w VIII wieku został on przyjęty także w Rzymie, jako wyznanie używane podczas liturgii chrzcielnej i stał się najważniejszym symbolem wiary w całym chrześcijaństwie.

Stopniowo, poczynając od Hiszpanii (IX w.) zaczęto do łacińskiego tekstu tego symbolu dodawać Filioque. Dopiero w roku 1014 ten dodatek zaczął być używany także w Rzymie.

Wyznanie wiary w obecnej praktyce Kościoła

List Apostolski Motu Proprio „Ad tuendam fidem” Ojca świętego Jana Pawła II wprowadzający pewne przepisy do Kodeksu Prawa Kanonicznego i Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich wskazał aktualność wyznań wiary w codziennej praktyce Kościoła.

Obecnie Kodeks Prawa Kanonicznego wskazuje w kanonie 833, że do osobistego złożenia wyznania wiary według formuły zatwierdzonej przez Stolicę Apostolską (jest to tekst Credo Nicejsko-Konstantynopolitańskiego wraz z dodatkami) są zobowiązani: wszyscy uczestnicy soboru powszechnego, synodu partykularnego, synodu biskupów oraz synodu diecezjalnego, biorący w nich udział z głosem decydującym lub doradczym; przewodniczący zaś - przed soborem lub synodem; promowani do godności kardynalskiej, zgodnie z przepisami świętego Kolegium; wszyscy promowani do biskupstwa, a także ci, którzy są zrównani z biskupem diecezjalnym; administrator diecezji; wikariusze generalni i wikariusze biskupi oraz wikariusze sądowi; proboszczowie, rektor, wykładowcy teologii i filozofii w seminariach - przy podejmowaniu funkcji; promowani do diakonatu; rektor uniwersytetu kościelnego lub katolickiego - przy podejmowaniu funkcji; wykładowcy dyscyplin dotyczących wiary lub obyczajów, na jakichkolwiek uniwersytetach - przy podejmowaniu funkcji; przełożeni w kleryckich instytutach zakonnych i stowarzy- szeniach życia apostolskiego, zgodnie z konstytucjami.

I jeszcze jeden cytat z „Wyjaśnienia doktrynalnego dotyczącego końcowej części formuły «Wyznania wiary»” Kongregacji Nauki Wiary:

Przez różne symbole wiary wierzący uznaje i poświadcza, że wyznaje wiarę całego Kościoła. Właśnie z tego powodu, przede wszystkim w najstarszych symbolach, ta świadomość eklezjalna wyraża się za pośrednictwem formuły „Wierzymy”. Katechizm Kościoła Katolickiego naucza: „«Wierzę» - to wiara Kościoła wyznawana osobiście przez każdego wierzącego, przede wszystkim w chwili chrztu. «Wierzymy» - to wiara Kościoła wyznawana przez biskupów zgromadzonych na soborze lub, bardziej ogólnie, przez zgromadzenie liturgiczne wierzących. «Wierzę» - mówi także Kościół, nasza Matka, który przez swoją wiarę odpowiada Bogu i który uczy nas mówić: «Wierzę», «Wierzymy»”.

W każdym wyznaniu wiary Kościół wyraża kolejne etapy swojej pielgrzymki, prowadzącej do ostatecznego spotkania z Panem. Żadna treść nie zostaje przedawniona z upływem czasu, ale wszystko staje się niezmiennym dziedzictwem, przez które wiara zawsze i przez wszystkich wyznawana oraz przeżywana w każdym miejscu, kontempluje nieustanne działanie Ducha Chrystusa Zmartwychwstałego, który wspomaga i ożywia swój Kościół, aż doprowadzi go do pełni prawdy.

Tak więc poprzez wyznania wiary chcemy dotrzeć do niezmiennego „depozytu Słowa Bożego”, który zawiera się w Piśmie Świętym i Tradycji apostolskiej

Każdy ze wspomnianych symbolów zaczyna się od słowa „Wierzę”. Każdy z nich bowiem służy nie tyle pouczeniu, ile wyznaniu. Wszystkie treści tego wyznania są prawdami wiary chrześcijańskiej: wszystkie są zakorzenione w tym pierwszym słowie „wierzę”