Chociaż wspólnota kościelna zawsze posiada wymiar powszechny, to jednak swój najbardziej bezpośredni i widzialny wymiar znajduje w życiu parafii” — naucza Jan Paweł II w Adhortacji o powołaniu i misji świeckich w Kościele Christifideles laici” (nr 26).
Termin „parafia” (παροιχία, paroecia, parochia, paroisse, parrocchia, parish, Pfarre) pochodzi od greckiego słowa παροιχείν (paroikeίn), które w grece klasycznej znaczyło „mieszkać obok”. W języku potocznym oznaczało po prostu sąsiada lub też obcego, który osiedlił się w danym mieście. Podobne znaczenie ma ono w Septuagincie — starożytnym greckim przekładzie Starego Testamentu. W Nowym Testamencie oznacza również obecny stan Kościoła tu na ziemi, tzn. pobyt wiernych na obczyźnie, podczas gdy właściwą ich ojczyzną jest niebo (1 P 1,17). W pierwotnym Kościele słowo to nabiera już szerszego znaczenia jako Kościół istniejący w określonym miejscu, np. w Rzymie czy Koryncie (zob. np. I list św. Klemensa Rzymskiego). Tak więc słowo παροιχία coraz częściej było używane na określenie Kościoła lokalnego, na którego czele stał biskup, a zatem było równoznaczne z diecezją. Już jednak na początku IV w., kiedy chrześcijaństwo zaczęło się szerzyć także na wsiach, powstawały kościoły wiejskie i termin paroecia zaczęto coraz częściej łączyć z tymi wiejskimi placówkami duszpasterskimi. Jednak termin parochus pozostał przy biskupie aż do XV w., jako jego wyłączny tytuł.
Wzwiązku z kryzysem życia religijnego jaki zaznaczył się w Kościele pomiędzy XIV i XVI wiekiem, Sobór Trydencki opracował ogólne, ale istotne dla parafii normy, które w wielu wypadkach obowiązują po dziś dzień:
— wszystkie parafie, zarówno w miastach, jak i na wsiach, miały mieć ściśle określone granice oraz własnych i stałych proboszczów;
— w przypadku parafii o dużej liczbie wiernych należało przydzielić proboszczowi jednego lub więcej kapłanów, wspomagających go w duszpasterstwie parafialnym;
— w przypadku parafii rozległych należało je dzielić na mniejsze terytoria, tworząc nowe parafie, aby umożliwić wiernym wypełnianie praktyk religijnych;
— w przypadku parafii nowo erygowanych należało zapewnić fundusze na ich urządzanie, czerpiąc je z uposażenia beneficjum parafialnego oraz z ofiar wiernych (zob. Ses. XIV, De ref., kan. 9; Ses. XXI, De ref., kan.. 4; Ses. XXIV, De ref., kan. 13).
Po Soborze Trydenckim parafia stała się ważnym punktem odniesienia dla odnowy życia chrześcijańskiego. Zbyt mocno jednak akcentowano jej charakter prawno–administracyjny. W połączeniu z ideami oświecenia doprowadziło to do przejaskrawionego akcentowania roli proboszczów, pojmowanych bardziej jako urzędnicy państwowi czy działacze oświaty niż duszpasterze w ścisłym tego słowa znaczeniu. Parafię zaczęto w efekcie rozumieć bardziej jako jednostkę administracji państwowej, mniej natomiast jako społeczność religijną. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. określił parafię jako
„oddzielną część terytorium diecezji z własnym kościołem, własną ludnością i własnym kapłanem, który z urzędu swego sprawuje tamże duszpasterstwo” (kan. 216 § 1 i 3).
Milowego kroku w kierunku określenia teologicznego parafii dokonał Sobór Watykański II, mimo iż nie poświęcił on żadnego dokumentu ani nawet rozdziału parafii. Mówił jednakże o parafii ubocznie, wgłębiając się w tajemnicę Kościoła. W dokumentach soborowych znajdują się 33 wzmianki o parafii.
Soborowe nauczanie na ten temat związane jest przede wszystkim z teologią Kościoła lokalnego. Kościół powszechny jest obecny w znaku Kościoła lokalnego, który tworzą trzy elementy: biskup lub prezbiter jako jego reprezentant, Eucharystia oraz względnie stała społeczność ludzi (KK 42; KK 26). Parafia jest lokalnym urzeczywistnieniem Kościoła na swoim terytorium. Dzięki parafii Kościół staje się obecny jako znak i narzędzie zbawienia.
Vaticanum II kładzie nacisk na związek parafii z diecezją (zob. DB 28–31; KL 42; DA 10). Stąd jedną z trosk duszpasterskich powinno być, aby parafie, które są najbardziej wysuniętymi placówkami Kościoła w jego zetknięciu ze światem, czuły się ściśle związane z diecezją i Kościołem powszechnym (por. DB 30). Sprawując Eucharystię, głosząc wiarę i umacniając miłość braterską oraz utrzymując więź z biskupem i przez niego z Kościołem powszechnym, parafia może rozwijać się zgodnie ze swoim powołaniem.
W świetle soborowej eklezjologii parafia jest nie tylko najmniejszą komórką hierarchicznie zbudowanego Kościoła, ale staje się ona wręcz Kościołem Bożym i powołanym przez Boga nowym Ludem Bożym (por. KK 26, 28). Jednak teologiczna samodzielność parafii nie jest równa samodzielności diecezji (biskupich Kościołów partykularnych).
Takie rozumienie parafii potwierdza nowy Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r., który opisuje parafię w następujący sposób: „Parafia jest określoną wspólnotą wiernych, utworzoną na sposób stały w Kościele partykularnym, nad którą pasterską pieczę, pod władzą biskupa diecezjalnego, powierza się proboszczowi jako jej własnemu pasterzowi” (kan. 515 § 1). Powyższa definicja wskazuje na istotne elementy parafii, którymi są: określona wspólnota wiernych, ścisła wieź parafii z Kościołem partykularnym, władza biskupa diecezjalnego w stosunku do parafii oraz pasterski urząd proboszcza. W tym ujęciu parafii akcent spoczywa na określonej wspólnocie wiernych, a nie jak przed Soborem Watykańskim II na pewnej części terytorium diecezji. Zmiana akcentów jest wyraźna i polega na odejściu od koncepcji parafii jurydycznej do koncepcji parafii teologicznej, odpowiedniej do nauczania Soboru Watykańskiego II o Kościele jako wspólnocie.
Osobami należącymi do wspólnoty parafialnej są wierni. Pojęcie „wierni”, zgodnie z aktualnie obowiązującym prawem, odnosi się do wszystkich ochrzczonych (kan. 204). Kodeks Jana Pawła II w dwojaki sposób określa wiernych przynależących do danej parafii. Zwykle są to osoby mieszkające na terytorium parafii (kan. 518). Mogą być jednak również parafie personalne— obrządkowe, językowe, narodowościowe, wojskowe, studenckie itp. (kan. 518, 568).
Cechą parafii jest jednak hierarchiczność. Dlatego pozostaje ona pod bezpośrednią władzą biskupa diecezjalnego, którego w parafii reprezentuje proboszcz. Urząd proboszcza pochodzi nie od społeczności parafialnej, ale od biskupa diecezjalnego (kan. 519, 381). W imieniu biskupa i w łączności z nim prezbiterzy w parafii głoszą Słowo Boże i udzielają sakramentów św. oraz podejmują odpowiedzialność za kierowanie parafią przy współpracy innych prezbiterów i diakonów oraz wiernych świeckich (por. kan. 51–59).

Jako podstawowe funkcje parafii nowy Kodeks Prawa Kanonicznego wymienia przepowiadanie, sprawowanie kultu i służbę miłości (kan. 519). W ich ramach kodeks wskazuje jeszcze inne funkcje, bardziej wyspecjalizowane. Funkcja misyjna (zob. kan. 781–792), rozumiana jest jako ewangelizacja wewnętrzna — skierowana na własne środowisko oraz ewangelizacja zewnętrzna — otwarta na cały Kościół i świat. W ramach misji parafii mieści się także funkcja społeczna, zwana także promocyjną lub humanizacyjną. Powinna zmierzać ona do popierania autentycznego i pełnego rozwoju człowieka (por. kan. 794, 798–800, 804, 822). Wiąże się to ściśle z funkcją integracyjną parafii. Niezależnie bowiem od tego, że parafia jednoczy wiernych z diecezją i całym Kościołem, postuluje się dzisiaj coraz bardziej by gromadziła ona i jednoczyła wszystkie występujące w jej obrębie rodziny, małe grupy, ruchy i stowarzyszenia wiernych. Dzięki temu parafia staje się wspólnotą wspólnot. Wynika to bezpośrednio z faktu, że parafia jest miejscem urzeczywistniania się Kościoła jako wspólnoty.
Współczesna sytuacja Kościoła i świata domaga się coraz bardziej stanowczej odnowy parafii. Aby jednak parafie stanowiły prawdziwie chrześcijańskie wspólnoty, Jan Paweł II w adhortacji Christifideles laici postuluje, aby z jednej strony tak przystosować struktury parafialne, by miały na względzie przede wszystkim udział świeckich w odpowiedzialności duszpasterskiej, z drugiej zaś strony o to, by tworzyć niewielkie podstawowe wspólnoty kościelne, w których wierni mogliby przekazywać sobie nawzajem Słowo Boże oraz służyć innym (por. ChL 26). W tym duchu idą także postulaty pastoralne II Polskiego Synodu Plenarnego. W dokumencie Potrzeby i zadania nowej ewangelizacji na przełomie II i III Tysiąclecia Chrześcijaństwa czytamy, iż „należy usilnie starać się o kształtowanie modelu parafii jako wspólnoty wspólnot. Synod zaprasza każdą wspólnotę parafialną, a zwłaszcza księży proboszczów i ich najbliższych współpracowników, do przeprowadzenia synodalnego rachunku sumienia: Czy nasza parafia, to piramida — hierarchiczna organizacja, na czele której stoi proboszcz, myślący, decydujący i pracujący za wszystkich, czy też — wspólnota wspólnot skoncentrowanych wokół duszpasterza, będącego jej animatorem? Czy staramy się zarówno o budowanie wspólnoty z Bogiem, wyrażającej się przez modlitwę, w szczególności modlitwę liturgiczną, jak i o wspólnotę między ludźmi, znajdującą swój wyraz w realnie działających grupach i wspólnotach oraz w ich współdziałaniu dla wspólnego dobra? Co czynimy, aby ludzie mogli poczuć się odpowiedzialni za swój Kościół; egzystencjalnie doświadczyć, że czeka na nich sam Pan Bóg? Czy — jako duszpasterze — dajemy czytelne sygnały wiernym, że liczymy na ich współpracę w dziele ewangelizacji, że są potrzebni i mogą coś sensownego zrobić? Czy — jako świeccy katolicy — jesteśmy świadomi swego zaszczytnego miejsca w Kościele, występujemy sami z inicjatywami ewangelizacyjnymi i odpowiadamy na zaproszenie swoich duszpasterzy?” (nr 43).
Według Synodu w realizacji wspólnotowego modelu parafii warto wykorzystać istniejące doświadczenia, m.in. projekty odnowy parafii wypracowane w środowiskach „Ru-chu dla lepszego świata”. „Podkreśla się w nich, że w kształtowaniu tego modelu wielką rolę mogą odgrywać kościelne wspólnoty podstawowe, czyli wspólnoty sąsiedzkie, w których z Pismem Świętym w ręku ludzie głębiej poznają swoją wiarę i przeżywają swoje chrześcijaństwo. W dobrze funkcjonujących parafiach właśnie one powinny stawać się najbliższą każdemu katolikowi, najbardziej „rodzinną” małą wspólnotą kościelną. We wspólnotach podstawowych i poprzez nie świeccy mogą realizować swoją podmiotowość w Kościele” (nr 44).
„Parafia jest niejako ostatecznym umiejscowieniem Kościoła — czytamy w Christifideles laici — a poniekąd samym Kościołem zamieszkującym pośród swych synów i córek. Wszyscy powinniśmy odkryć poprzez wiarę — kontynuuje papież — prawdziwe oblicze parafii, czyli samą «tajemnicę» Kościoła, który właśnie w niej istnieje i działa” (nr 26).