Od początku, gdy zaczęto sprawować w Kościele Triduum Paschalne, związano z tą uroczystością udzielanie sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego, czyli Chrztu, Bierzmowania i Eucharystii. Wielki Post był więc czasem szczególnie intensywnego przygotowania do przyjęcia sakramentów i do wejścia we wspólnotę Kościoła. Stąd z okresem Przygotowania Paschalnego łączy się obrzęd tzw. „wybrania” katechumenów, którzy mają być w danym roku przyjęci do pełnej łączności z Kościołem oraz zwyczaj spotkań liturgicznych połączonych z katechezami, w czasie których wykładano im istotę wiary chrześcijańskiej (wyznanie wiary, modlitwy, zasady moralne itp.). W trakcie Wielkiego Postu niektóre obrzędy np. przekazanie Modlitwy Pańskiej, Symbolu Wiary, dokonywały się w sposób szczególnie uroczysty w liturgii, której przewodniczył biskup. Także w czasie liturgii dokonywane były skrutinia (badania), czyli obrzędy wprowadzające przygotowujących się do Chrztu w kolejne stopnie wtajemniczenia i pokazujące im, na czym polega życie wiarą oraz oceniające, czy są już przygotowani do przyjęcia sakramentów.  

W liturgii wielkopostnej brała udział cała wspólnota wierzących i w ten sposób przygotowanie do Chrztu jednych stawało się dla drugich okazją do przemyślenia własnego Chrztu. Z tych czasów pozostały (a właściwie powróciły na swoje miejsce po Soborze Watykańskim II) w liturgii III, IV i V niedzieli Wielkiego Postu roku A perykopy z Ewangelii Św. Jana o Samarytance (J 4,5-42), niewidomym od urodzenia (J 9,1-41) i wskrzeszeniu Łazarza (J 11,1-45). 

Ze środą popielcową związany jest od wieków zwyczaj posypywania głów popiołem. Początkowo stosowano go wobec grzeszników, którzy odeszli od wiary, ale chcieli powrócić do wspólnoty  Kościoła. Oni to podejmowali publiczną pokutę, stosowali przeróżne praktyki pokutne, byli wykluczeni z uczestnictwa w liturgii. Obrzęd ich pojednania z Kościołem odbywał się w ostatnim dniu Wielkiego Postu, czyli w Wielki Czwartek. Od X w. wszyscy wierni uczestniczą w obrzędzie posypywania głów popiołem, co jest wyrazem prawdy, że wszyscy potrzebujemy odnowy życia i oczyszczenia.

Czas czterdziestodniowego przygotowania to okres pokuty, którą z biegiem czasu sprowadzono zasadniczo tylko do postu. Post – początkowo dobrowolny – stał się zwyczajem, a od IV w. był określany przepisami, które potem stały się obowiązujące dla wszystkich. W okresie średniowiecza coraz większy akcent kładziono na treści pasyjne i związaną z tym duchowość wiernych. Przeżywanie Wielkiego Postu rozumiano tu jako towarzyszenie Chrystusowi cierpiącemu w Jego męce. To z tego okresu pochodzą misteria Męki Pańskiej, powstają także nabożeństwa pasyjne np. w XV w. – Droga Krzyżowa, później w XVIII w. w Polsce Gorzkie Żale i Godzinki o Męce Pańskiej.

Odnowa Soboru Watykańskiego II przywróciła okresowi Wielkiego Postu jego pierwotny charakter przygotowania do obchodzenia Świąt Paschy poprzez pokutę i refleksję nad Chrztem. Wszyscy jesteśmy wezwani do pogłębienia w sobie świadomości faktu, że przez Chrzest zostaliśmy złączeni z Chrystusem i staliśmy się dziećmi Boga. Wezwanie: „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” to wezwanie do pokuty pojętej jako ciągły proces nawracania się i przemiany życia. 

Te dwa tematy: Chrzest i pokuta dominują w liturgii aż do V niedzieli Wielkiego Postu, po której dopiero pojawiają się treści pasyjne związane z męką Chrystusa. Pomijanie ich prowadzi do zubożenia naszego przeżywania tak ważnego okresu liturgicznego i często do braku własnego nawrócenia. Niestety w wielu polskich kościołach jak w średniowieczu zatrzymujemy się w refleksji tylko na aspekcie pasyjnym, a jedyne śpiewane pieśni i to już od środy popielcowej, to śpiewy ściśle pasyjne jak np. „Ludu, mój ludu”, „Wisi na krzyżu” czy „Witam Cię, witam, Przenajświętsze Ciało”, które mają swe właściwe miejsce u końca Wielkiego Postu.

Dzięki odnowie soborowej Wielki Post stał się na nowo nieodłącznym ogniwem dorocznej celebracji Paschy, czasem intensywnego wnikania w jej tajemnicę i dostosowywania życia wiernych poprzez pokutę i przemianę życia do przeżywania wielkiej tajemnicy naszej wiary, jaką jest Triduum Paschalne Męki, Śmierci i Zmartwychwstania Chrystusa. Takiego przeżywania okresu Przygotowania Paschalnego jako drogi ku szczytowi możemy sobie wszyscy nawzajem życzyć.