Gdy chcąc poznać katolicką naukę o aniołach sięgnąłem do Katechizmu Kościoła Katolickiego, z pewnym zaskoczeniem zwróciłem uwagę na przypisy. Zaskoczenie brało się stąd, że były to niemal wyłącznie odnośniki biblijne. Aniołowie tymczasem kojarzą się bardziej z pobożnością ludową, w której jak wiadomo Pismo święte niekoniecznie odgrywa pierwszoplanową rolę. Jak się jednak okazuje, człowiek który swoją wiarę opiera na Biblii, nie może pominąć w niej istnienia aniołów.
Jak wynika z konkordancji do Biblii Tysiąclecia, słowo „anioł” pojawia się w tym przekładzie 313 razy. Już to pokazuje, że aniołowie stanowią istotną część świata nadprzyrodzonego objawionego w Piśmie świętym a katolicka nauka o aniołach nie opiera się bynajmniej na jakichś pojedynczych wzmiankach. Można powiedzieć, że Biblia pełna jest aniołów. Pojawiają się oni szczególnie często w widzeniach, snach, w przypowieściach, są jednak obecni również w opisach historycznych czy scenach realistycznych.
Nie sposób w ramach jednego artykułu przedstawić wszystkich miejsc w Piśmie świętym, w których występują aniołowie - jest ich po prostu zbyt dużo. Spróbuję jedynie przybliżyć główne tematy wiążące się z biblijnym obrazem aniołów.
W Starym Testamencie
Ujrzałem Pana siedzącego na swym tronie a stały przy Nim po Jego prawej i po lewej stronie wszystkie zastępy niebieskie - mówi prorok Micheasz do króla izraelskiego Achaba i judzkiego Jozafata (1 Krl 22,19). Bardzo podobny tekst otwiera opis powołania proroka Izajasza: W roku śmierci króla Ozjasza ujrzałem Pana zasiadającego na wysokim i wyniosłym tronie, a tren Jego szaty wypełniał świątynię. Serafiny stały ponad Nim; każdy z nich miał po sześć skrzydeł; dwoma zakrywał swą twarz, dwoma okrywał swoje nogi a dwoma latał (Iz 6,1-2). Prawdę o aniołach Biblia przedstawia najpierw w sposób alegoryczny - podobnie jak choćby prawdę o stworzeniu świata i człowieka. Bóg ukazany jest mianowicie jako potężny władca, który posiada swój dwór ze sługami i dworzanami, na którego rozkazy stają całe armie. Aniołowie mają być właśnie tymi sługami na dworze Boga, żołnierzami walczącymi pod jego rozkazami.
Skoro królewski dwór, to różne kategorie sług i rożne ich zadania. Ja jestem Rafał, jeden z siedmiu aniołów, którzy stoją w pogotowiu i wchodzą przed majestat Pański - czytamy w Księdza Tobiasza (Tb 12,15). Aniołów tych nazywamy archaniołami, określenie to pojawia się jednak dopiero w Nowym Testamencie - w 1 Liście do Tesaloniczan (1 Tes 4,16) i w Liście św. Judy (Jud 9) oraz wcześniej w żydowskiej literaturze apokryficznej.
Cherubiny (słowo pochodzi z języka akadyjskiego - karabu - błogosławił) podtrzymują tron Boga, ciągną Jego wóz, służą Mu za pojazd. Pan króluje, drżą narody, zasiada na cherubach a ziemia się trzęsie - wyśpiewuje psalmista (Ps 99,1, zob. też Ps 80,2). Lecąc cwałował na cherubach - stwierdza w innym miejscu (Ps 18,11). Gdy cheruby szły, poruszały się także u ich boku koła; a gdy cheruby podnosiły swe skrzydła, aby się unieść z ziemi, koła nie odrywały się od ich boku - to fragment wizji Ezechiela (Ez 10,16). Inne zadanie cherubów to pilnowanie posiadłości Boga, by nie weszło do niej nic, co nie jest święte - Wygnawszy zaś człowieka, Bóg umieścił na wschód od ogrodu Eden cherubów i miecz z połyskującym ostrzem, aby strzec drogi do drzewa życia (Rdz 3,24).
Z kolei serafini („płonący”) głoszą chwałę Pana. Wołał jeden do drugiego: „Święty, święty, święty jest Pan Zastępów. Cała ziemia jest pełna Jego chwały” - czytamy w opisie powołania Izajasza (Iz 6,3). Tam też możemy odnaleźć drugie zadanie serafinów - oczyszczanie stworzeń zbliżających się do Boga: Przyleciał do mnie jeden z serafinów, trzymając w ręce węgiel, który szczypcami wziął z ołtarza. Dotknął nim ust moich i rzekł: „Oto dotknęło to twoich warg, twoja wina jest zmazana, zgładzony twój grzech” (Iz 6,6-7).
Bardzo plastyczne są te opisy. Trzeba jednak pamiętać o tym, że mamy do czynienia z alegorią czy (w przypadku Księgi Tobiasza) z midraszem. I tak jak nie traktujemy dosłownie na przykład opisu stworzenia i nie wyznajemy, że nastąpiło ono w ciągu sześciu dni, a raj był ogrodem, tak samo w odniesieniu do aniołów powinniśmy uwzględniać użyty w Biblii rodzaj literacki. Prawdą wiary nie jest wygląd aniołów, ich kategorie i funkcje. Natomiast tak jak z pierwszych kart Biblii dowiadujemy się, że świat został stworzony przez Boga, tak alegoryczne teksty o aniołach mówią nam, że istnieją istoty duchowe, niecielesne.
Szczególnym aniołem jest Anioł Pański. Spotykamy go szczególnie w pierwszych księgach biblijnych - Rodzaju, Wyjścia, Liczb i Sędziów, choć określenie to pojawia się również w księgach późniejszych a także w Nowym Testamencie. Anioł Pański zawołał na Abrahama z nieba i rzekł: „Abrahamie, Abrahamie”. A on rzekł: „Oto jestem” (Rdz 22,11). Przez Anioła Pańskiego Bóg w specjalny sposób objawia się ludziom - ujawnia swoją obecność, mówi i działa. Bibliści przeważnie interpretują tego anioła jako formę objawienia się samego Boga. Niektóre teksty (np. Rdz 22,11-12; Wj 3,2.4) do takiej interpretacji mogą skłaniać, są jednak również takie, w których Anioł Pański jest wyraźnie odróżniany od samego Boga: Ja wyślę przed tobą anioła - mówi Bóg do Mojżesza (Wj 33,2, podobnie Rdz 24,7).
Jak wspomniałem, aniołowie pojawiają się nie tylko w alegoriach czy wizjach, a również w ramach realistycznych opisów. Kilkakrotnie spotykamy aniołów troszczących się o pożywienie. Anioł obudził Hagar umierającą z pragnienia po czym Bóg otworzył jej oczy i ujrzała studnię z wodą (Rdz 21, 19). Gdy zmęczony i zniechęcony Eliasz zasnął pragnąc umrzeć oto anioł, trącając go, powiedział mu: „Wstań, jedz!” Eliasz spojrzał, a oto przy jego głowie podpłomyk i dzban z wodą. Zjadł więc i wypił, i znów się położył. Powtórnie anioł Pański wrócił i trącając go, powiedział: „Wstań, jedz, bo przed tobą długa droga”. Powstawszy zatem, zjadł i wypił. Następnie mocą tego pożywienia szedł czterdzieści dni i czterdzieści nocy aż do Bożej góry Horeb (1 Krl 19,5-8). Anioł zapewnił pożywienie Danielowi uwięzionemu w jaskini lwów: W Judei był prorok Habakuk. Przygotował on polewkę i rozdrobił chleb w naczyniu, i poszedł na pole, by zanieść to żniwiarzom. Anioł Pański odezwał się do Habakuka: „Zanieś posiłek, jaki masz, Danielowi do Babilonu, do jamy lwów” (Dn 14,33-34).
Wielokrotnie widzimy aniołów otaczających ludzi opieką. Księga Tobiasza opowiada o niebezpiecznej wyprawie młodego Tobiasza, o którego cały czas troszczy się anioł Rafał. Abraham wysyłając sługę po żonę dla Izaaka mówi: Pan, któremu służę, pośle z tobą swego anioła i sprawi, że zamiar twój ci się powiedzie (Rdz 24,40). Jakub, gdy błogosławi synów Józefa, zaświadcza o opiece anioła w swoim życiu: Anioł, który mnie bronił od wszelkiego złego, niech błogosławi tym chłopcom (Rdz 48,16). Kojarzy nam się z czymś pierwsza część tego wersetu?
Aniołowie wspierają Izraelitów w walce z wrogami. Gdy Jozue przebywał blisko Jerycha, podniósł oczy i ujrzał przed sobą męża z mieczem dobytym w ręku. Jozue podszedł do niego i rzekł: „Czy jesteś po naszej stronie, czy też po stronie naszych wrogów?” A on odpowiedział: „Nie, gdyż jestem wodzem zastępów Pańskich” (Joz 5,13-14). Później anioł wysyła do walki Gedeona: Gedeon młócił zboże w tłoczni, by ukryć je przed Madianitami. I ukazał mu się Anioł Pański. „Pan jest z tobą - rzekł mu - dzielny wojowniku” (Sdz 6,11-12). Ciekawy obraz znajdujemy w 2 Księdze Machabejskiej: Gdy rozgorzała zażarta walka, przeciwnikom ukazało się z nieba pięciu wspaniałych mężów, na koniach ze złotymi uzdami, którzy stanęli na czele Żydów (2 Mch 10,29). Ten opis jest szczególnie ciekawy, gdyż Księgi Machabejskie stanowią bardzo realistyczny zapis walk wyzwoleńczych Izraelitów w czasach hellenistycznych.
Aniołowie wielokrotnie pojawiają się w wizjach prorockich. Bardzo bogata w ich obecność jest szczególnie Księga Daniela. Chciałbym zwrócić uwagę tylko na jeden szczegół - w tej księdze po raz pierwszy pojawiają się aniołowie Gabriel i Michał. Gabriel wyjaśnia prorokowi sens jego wizji (Dn 8,15-26;
9,20-27). Michał natomiast jest ukazany jako opiekun ludu Bożego (Dn
10, 9-11,1; 12,1).
O Michale mówi również Księga Zachariasza, nie wymienia jednak jego imienia: Potem Pan ukazał mi arcykapłana Jozuego, który stał przed aniołem Pańskim, a po jego prawicy stał szatan oskarżając go. Anioł Pański tak przemówił do szatana: „Niech cię zgromi szatanie, niech cię zgromi Pan, który wybrał Jeruzalem” (Za 3,1-2). Na podstawie nowotestamentowego Listu Judy przypuszcza się, że chodzi o Michała. List ten mówi bowiem o bardzo podobnej sytuacji: Gdy zaś archanioł Michał, tocząc rozprawę z diabłem, spierał się o ciało Mojżesza, nie odważył się rzucić wyroku bluźnierczego, ale powiedział: „Pan niech cię ukarze” (Jud 9).
W Nowym Testamencie
W nowotestamentowym obrazie aniołów uderza ich zwyczajność. Owszem, pojawiają się w wielkich wizjach Apokalipsy. Powracają tam i są rozwijanie starotestamentowe obrazy. Widzimy więc na przykład siedmiu aniołów, którzy stoją przed Bogiem (Ap 8,2), widzimy Michała i jego aniołów, którzy mieli walczyć ze smokiem (Ap 12,7), widzimy czworo Zwierząt, które mają po sześć skrzydeł i nie mają spoczynku mówiąc dniem i nocą: Święty, święty, święty Pan Bóg Wszechmogący (Ap 4,8). Jest również wspaniały, wielki obraz aniołów wielbiących Boga z powodu narodzenia Jezusa (Łk 2,8-14) - którego wspaniałości i głębi z reguły nie dostrzegamy, gdyż ginie w bożonarodzeniowym folklorze.
Przede wszystkim jednak aniołowie obecni są w codziennym życiu Jezusa, a potem Jego uczniów. Wszyscy znamy scenę zwiastowania Maryi przez anioła Gabriela (Łk 1,26-38), poprzedza ją zapowiedź narodzenia Jana Chrzciciela, które zwiastuje kapłanowi Zachariaszowi tenże anioł Gabriel (Łk 1,5-20). Z tej zapowiedzi dowiadujemy się zresztą, że Gabriel, znany już ze Starego Testamentu, należy do grona archaniołów - Ja jestem Gabriel, który stoję przed Bogiem (Łk 1,19).
Aniołowie usługują Jezusowi po kuszeniu na pustyni (Mt 4,11), anioł umacnia Jezusa podczas modlitwy w Ogrójcu (Łk 22,43). Aniołowie podają wiadomość o zmartwychwstaniu Jezusa (Mt 28,5-7; Mk 16,5-7; Łk 24,4-7; J 20,11-13), a po Jego wniebowstąpieniu zapowiadają powtórne przyjście (Dz 1,10-11). Anioł mówi Korneliuszowi o wysłuchaniu jego modlitw i kieruje go do Piotra (Dz 10,3-6). Anioł kieruje Filipa na drogę z Jerozolimy do Gazy, aby głosił Ewangelię Etiopczykowi (Dz 8,26). Anioł uwalnia z więzienia Apostołów uwięzionych przez Sanhedryn (Dz 5,19) a potem Piotra uwięzionego przez Heroda Agryppę (Dz
12,6-11).
Jezus w swoim nauczaniu nie zajmuje się specjalnie aniołami - nie ma ani jednej wypowiedzi czy przypowieści, która byłaby wyłącznie im poświęcona czy wyjaśniała jakoś kompleksowo ich rolę i znaczenie. Aniołowie wspominani są niejako „przy okazji” i nie ma najmniejszej wątpliwości, że Jezus mówi o nich jak o osobach realnie istniejących i działających. Aniołowie więc wpatrują się w oblicze Ojca (Mt 18,10), cieszą się z nawrócenia grzeszników (Łk 15,10), zanoszą umarłego do nieba (Łk 16,22 - ten fragment jest źródłem antyfony w liturgii pogrzebowej). Jezus zapowiada, że aniołowie będą towarzyszyć Mu w dniu Jego powtórnego przyjścia (Mt 25,31), będą posłani by zgromadzić wybranych (Mt 24,31) i usunąć nieprawości (Mt 13,39.41.49).
Podobne wątki pojawiają się - również „przy okazji” - w listach św. Pawła i innych listach Nowego Testamentu. W listach jednak pojawia się także nowy, mocno wyakcentowany temat dotyczący aniołów - pokazywanie, że są oni poddani Jezusowi.
Poddanie aniołów Jezusowi nie powinno budzić najmniejszych wątpliwości również w świetle Ewangelii - mają przecież towarzyszyć Jezusowi w dniu Jego przyjścia, to On będzie ich wysyłał, aby zgromadzili wybranych (Mt 24,31) i usunęli potępionych (Mt 13,41). Aniołowie również na żądanie Jezusa mogliby go bronić podczas męki (Mt 26,53). Mimo tego jednak pojawiła się w pierwotnym Kościele herezja przypisująca aniołom zbyt wielką godność. Św. Paweł w Liście do Kolosan pisze o przesadnej czci aniołów (Kol 2,18). Ten sam list zaczyna się hymnem na cześć Chrystusa, w którym czytamy: On jest obrazem Boga niewidzialnego - Pierworodnym z każdego stworzenia, bo w Nim zostało wszystko stworzone: byty widzialne i niewidzialne, czy Trony czy Panowania czy Zwierzchności czy Władze (Kol 1,15-16).
Wszyscy znawcy są zgodni - owe Trony, Panowania, Zwierzchności i Władze oznaczają aniołów (chóry anielskie?). W Liście do Kolosan jest mowa o stworzeniu wszystkiego w Jezusie, natomiast w Liście do Efezjan o poddaniu Mu wszystkiego: [Bóg Ojciec] wskrzesił Jezusa z martwych i posadził po swojej prawicy na wyżynach niebieskich, ponad wszelką Zwierzchnością i Władzą, i Mocą, i Panowaniem (Ef 1,20-21).
Św. Paweł używa poetyckich przenośni, natomiast autor Listu do Hebrajczyków w pierwszym rozdziale przeprowadza logiczny wywód na wyższość Jezusa nad aniołami, przytaczając odnoszące się do Chrystusa fragmenty psalmów (Hbr 1,4-14).
Ten właśnie fragment Listu do Hebrajczyków kończy się bardzo istotnym zdaniem dającym odpowiedź na pytanie, które może się pojawić po przestudiowaniu wszystkich tekstów odnoszących się do aniołów. Skoro bowiem tekstów jest tak wiele, skoro trzeba umieć odsiać spośród nich wszystko, co jest jedynie przenośnią czy metaforą, można postawić pytanie, po co właściwie są aniołowie, jaka jest ich rola. Bardzo piękna odpowiedź, jaką daje list do Hebrajczyków, przytaczana jest na wstępie bardzo wielu tekstów o aniołach, w tym poświęconego im fragmentu Katechizmu Kościoła Katolickiego (KKK 328-336): Są oni wszyscy duchami przeznaczonymi do usług, posłanymi na pomoc tym, którzy mają posiąść zbawienie (Hbr 1,14).